Andrzej Niewiński Livres

Podejmowanie wojen bywało niejednokrotnie porównywane do hazardu, ze względu na ich nieprzewidywalny z góry przebieg i nieoczekiwane wyniki. Wiele razy dochodziło w trakcie ich trwania do spektakularnych przełomów, gdy przewagę zyskiwała strona przegrywająca, a traciła ją odnosząca dotąd tryumfy. Mogły decydować o tym najprzeróżniejsze zjawiska, zarówno ściśle militarne, jak i odległe od spraw wojskowych, zarówno przygotowywane z zamysłem, jak i zupełnie przypadkowe. Nagłe zwroty w przebiegu wojennych zmagań przypisywano zaskakującym decyzjom podejmowanym przez polityków i dowódców, ich skłonnościom do ryzykownych zachowań, nowatorskim rozwiązaniom technicznym i taktycznym na polach walk, optymalnym wyborom miejsca i czasu podejmowanych działań zbrojnych, nagle rozbudzonemu zapałowi walczących mas wojska czy nawet zwykłym zrządzeniom losu i wielu innym czynnikom. Nieraz w zbiorowej świadomości urastały one do rangi zjawisk nadnaturalnych, stąd takie pojęcia, jak cud domu brandenburskiego, cud nad Marną czy cud nad Wisłą. Przełomom militarnym, a także ich ideowej i kulturowej trwałości w pamięci całych pokoleń chcemy poświęcić nasz kolejny tom z cyklu Człowiek i wojna.

W dziejach wojen często zdarzały się sytuacje, w których jedna ze stron walczących podejmowała niekorzystną dla siebie decyzję o przerwaniu walki zbrojnej. Zazwyczaj dokonywała tego w obliczu miażdżącej przewagi przeciwnika, nie mając nadziei na zwycięstwo w orężnych zmaganiach, po wyczerpaniu wszelkich możliwości dalszego prowadzenia działań bojowych, gdy ich przedłużanie mogłoby grozić zagładą armii i całkowitym wyniszczeniem ludności cywilnej. Znane są też przypadki zaniechania dalszych zmagań z innych powodów ? na przykład na skutek zdrady, jakiej dopuszczało się wojsko lub jego dowódcy, ich tchórzostwa, małoduszności, albo błędnej oceny sytuacji. Konsekwencją przerwania działań zbrojnych w takich okolicznościach było zazwyczaj zdanie się na łaskę i niełaskę wroga, a następnie złożenie broni i niewola.

Od niepamiętnych czasów aktywność militarna wymagała od wszystkich państw i społeczeństw wyjątkowego wysiłku i szczególnego zaangażowania, traktowana przez nie jako niezbędny środek zapewnienia sobie bezpieczeństwa, jak też prowadzenia ekspansji na zewnątrz. Dlatego wojskowość zazwyczaj uchodzi za nieodzowny składnik tożsamości każdej wspólnoty państwowej czy narodowej, za jedną z najbardziej rodzimych sfer życia zbiorowego w jej obrębie. Z drugiej strony, starając się nadać własnym siłom zbrojnym jak największą wartość i skuteczność, sięgano po obce osiągnięcia na tym polu, korzystając z wypracowanych gdzie indziej sposobów walki, jej narzędzi w postaci uzbrojenia i wyposażenia, czy też zasad organizacyjnych. Towarzyszyły temu w wielu państwach takie zjawiska jak masowe przyjmowanie cudzoziemców do służby w siłach zbrojnych czy włączanie obcych terminów do zasobów własnego słownictwa wojskowego. Zaczerpnięte z zewnątrz wzory częstokroć z biegiem czasu tak bardzo wtapiały się w rodzime tradycje militarne wielu państw i narodów, że dziś są uważane za ich integralną część. Zjawiskom z tego zakresu, jak też wiele pokrewnych im zagadnień, poświęciliśmy kolejny tom z cyklu Homo militans, którego tytuł brzmi: Swojskość oraz cudzoziemszczyzna. Z dziejów wojskowości polskiej i powszechnej.

Wojny zawsze miały swój wymiar materialny, a dążeniom do zniszczenia lub zdominowania przeciwnika nieodłącznie towarzyszyło pozyskiwanie na nim zdobyczy w rozmaitej postaci – ziem, ludzi, obiektów osadniczych czy dóbr ruchomych. Ich osiągnięcie było miarą militarnego sukcesu strony zwycięskiej. Przyczyniało się do wzmocnienia potęgi i gospodarczego potencjału państwa, zaspokajało indywidualne i zbiorowe roszczenia uczestników walk, a także służyło manifestowaniu triumfu nad pokonanym wrogiem. Tego rodzaju zjawiska z pewnością zasługują na wnikliwe badanie, a uzyskane wyniki mogą znacznie wzbogacić obraz zbrojnych zmagań rozgrywających się w dalszej i bliższej przeszłości. Bez wątpienia są to pojęcia wieloaspektowe, obejmujące spektrum bardziej szczegółowych zagadnień, poza ściśle pojmowaną historią wojen i wojskowości związanych także z wieloma innymi obszarami badań historycznych, takimi choćby jak życie gospodarcze, ideologia, religia czy kultura materialna.